Từ khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, Đảng ta luôn chăm lo xây dựng để Nhà nước ta thực sự là Nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Tại Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khoá VII (năm 1994) lần đầu tiên Đảng ta chính thức sử dụng thuật ngữ “nhà nước pháp quyền” và nêu khá cụ thể, toàn diện những quan điểm, nguyên tắc, nội dung xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam “tiếp tục xây dựng và từng bước hoàn thiện nhà nước pháp quyền Việt Nam. Đó là Nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân, quản lý mọi mặt đời sống xã hội bằng pháp luật, đưa đất nước phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa”¹.

Trong hệ thống lý luận của mình, vấn đề nhà nước luôn được V.I. Lênin đặc biệt coi trọng, vì đó là một trong những vấn đề cốt tử, không chỉ khẳng định vị trí thống trị của giai cấp cầm quyền, mà còn là trụ cột của hệ thống chính trị để xây dựng chế độ xã hội mới. Chính vì vậy, Lênin đã viết tác phẩm Nhà nước và cách mạng, đây là toàn bộ lý luận về nhà nước, những quan điểm về một Nhà nước kiểu mới - Nhà nước vô sản đầu tiên trên thế giới của Lênin. Tác phẩm không thuần túy là những lý thuyết khoa học mà gắn bó chặt chẽ với quan điểm chính trị; nó không đơn giản là những suy tư tinh thần mà gắn liền với những hoạt động thực tiễn sinh động của Lênin. Tác phẩm còn tác động mạnh mẽ tới thực tiễn cách mạng của nhiều nước lấy chủ nghĩa Mác – Lênin làm nền tảng tư tưởng hành động, làm tôn chỉ mục đích. Trải qua thử thách của lịch sử, song cho đến nay các tác phẩm này vẫn còn nguyên giá trị đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.

I. Những luận điểm cơ bản về nhà nước của Lênin trong tác phẩm Nhà nước và cách mạng tập trung vào một số điểm chính sau:

1. Về bản chất giai cấp của Nhà nước.

Lênin đưa ra khái niệm về nhà nước: “Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được, là một cơ quan thống trị giai cấp, là cơ quan áp bức của một giai cấp này đối
với một giai cấp khác; là một bộ máy cho phép một giai cấp này được áp bức một giai cấp khác”².

Theo Lênin, nhà nước không phải là bộ máy duy trì trật tự xã hội”mà là công cụ thống trị của một giai cấp này đối với một giai cấp khác” không phải là bộ máy “điều hòa giai cấp” mà là một bộ máy áp bức giai cấp, không phải là vật sở hữu của toàn dân mà chỉ có thể là vật sở hữu của một số người. Do đó nhà nước là không nhượng lại được, không điều hòa được. Từ khi xã hội có giai cấp đến nay, người ta đều muốn giành lấy quyền lực Nhà nước và đó cũng là mục đích cuối cùng của mọi cuộc cách mạng xã hội trong đó có cuộc cách mạng vô sản.

2. Chuyên chính vô sản là một loại hình thức Nhà nước.

Vị trí trung tâm trong tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” là những vấn đề về cách mạng xã hội chủ nghĩa và chuyên chính vô sản, học thuyết về hai giai đoạn của xã hội cộng sản chủ nghĩa.

Tổng kết thực tiễn lịch sử và phát triển quan điểm của Mác và Ăngghen trong điều kiện lịch sử mới của cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản trong thời đại chủ nghĩa đế quốc, Lênin chỉ rõ vấn đề cơ bản của bất kỳ cuộc cách mạng nào là vấn đề chính quyền nhà nước. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ở giai
đoạn đế quốc chủ nghĩa đã làm sâu sắc thêm mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản và tạo ra những tiền đề kinh tế, chính trị và xã hội cần thiết cho cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa nổ ra.

Trong tác phẩm của mình, Lênin đã vạch ra thực chất và nhiệm vụ của chuyên chính vô sản, vai trò tổ chức cực kỳ to lớn của nó trong việc xây dựng xã hội mới sau thắng lợi của cách mạng xã hội chủ nghĩa
Nhiệm vụ của chuyên chính vô sản là thủ tiêu chế độ người bóc lột người và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Chuyên chính vô sản có vai trò tổ chức quan trọng trong việc xây dựng xã hội mới, đó là một nhà nước kiểu mới, nhà nước dân chủ kiểu mới. Nguyên tắc tối cao của nó là liên minh của giai cấp công nhân với giai cấp nông dân, với toàn thể nhân dân lao động và các tầng lớp xã hội khác dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản.

3. Dân chủ là bản chất nhà nước kiểu mới của giai cấp vô sản.

Lênin đã đặc biệt nhấn mạnh tính chất dân chủ của nhà nước vô sản, sự khác biệt cơ bản của nó với nền dân chủ tư sản. Lênin dạy rằng chuyên chính vô sản là một kiểu nhà nước mới. Nhà nước vô sản bảo vệ quyền lợi của những người lao động. Như Lênin đã chỉ rõ, sự khác biệt cơ bản của chuyên chính vô sản với nhà nước tư sản biểu hiện ở các hình thức tổ chức nhà nước và ở vai trò lịch sử mà nó thực hiện

II. Vận dụng những quan điểm trong tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” của V.I.Lênin vào giảng dạy trong chuyên đề Xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam tại Trường Chính trị tỉnh Yên Bái

Nghiên cứu, khai thác những giá trị tư tưởng - lý luận, phương pháp luận trong các di sản của nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh không chỉ là yêu cầu riêng của công tác nghiên cứu, giảng dạy và học tập lý luận chính trị, mà trước hết xuất phát từ đòi hỏi của thực tiễn cách mạng, của sự nghiệp đổi mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Thực tiễn cách mạng luôn vận động, biến đổi và nẩy sinh những vấn đề mới cần giải đáp. Và kinh nghiệm thực tế đã khẳng định, để trả lời những vấn đề lý luận và thực tiễn của sự nghiệp cách mạng, một mặt, cần tăng cường và nâng cao chất lượng công tác tổng kết thực, mặt khác, phải trở về với những chỉ dẫn có tính chất phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh.

Chính vì vậy, việc nhận thức đúng đắn cũng như vận dụng những quan điểm trong tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” của V.I.Lênin vào giảng dạy trong chuyên đề Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam tại Trường Chính trị tỉnh Yên Bái hiện nay là một yêu cầu cấp thiết đòi hỏi giảng viên cần vận dụng một số nội dung sau vào quá trình giảng dạy:

1. Trong chiến lược xây dựng đường lối Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Trước hết cần khẳng định rằng Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước kiểu mới được xây dựng trên nền tảng chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Đó là một Nhà nước đại đoàn  ết toàn dân, dựa trên nền tảng liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Một Nhà nước khác về chất so với Nhà nước pháp quyền tư sản chứa đựng thuộc tính bất bình đẳng, áp bức, bất công đã không được nhân dân ta lựa chọn.

Ý tưởng xây dựng một Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân đã được thể hiện trong nhiều văn kiện của Đảng ta từ hồi còn hoạt động bí mật; sau Cách mạng Tháng Tám thành công, ý tưởng này đã được khẳng định ngay trong Hiến pháp năm 1946 và tiếp theo được thể hiện ngày càng rõ nét hơn phù hợp với từng giai đoạn cách mạng trong các bản Hiến pháp 1959, 1980, 1992  và 2013.

Nhà nước pháp quyền, nói một cách khái quát là hệ thống các tư tưởng, quan điểm đề cao pháp luật, pháp chế trong tổ chức, hoạt động của bộ máy Nhà nước và trong đời sống xã hội. Nhà nước pháp quyền là Nhà nước quản lý xã hội theo pháp luật và đề cao quyền của con người, quyền của công dân.
Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân là cách thức cơ bản để phát huy quyền làm chủ của nhân dân, bảo đảm mọi quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân. Đó là Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, tăng cường pháp chế, xử lý nghiêm minh, kịp thời mọi vi phạm pháp luật nhằm thực hiện và bảo vệ các quyền tự do dân chủ và lợi ích hợp pháp của công dân, ngăn ngừa mọi sự tùy tiện lạm quyền từ phía cơ quan Nhà nước và cán bộ viên chức Nhà nước, ngăn ngừa hiện tượng dân chủ cực đoan,
vô kỷ luật kỷ cương, bảo đảm hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Nhà nước. Đó là Nhà nước mà tất cả các cơ quan Nhà nước, các tổ chức, kể cả tổ chức Đảng đều phải hoạt động theo pháp luật, tuân thủ pháp luật, chịu trách nhiệm trước nhân dân về các hoạt động của mình. Mọi công dân đều có nghĩa vụ chấp hành hiến pháp và pháp luật, phải sống và làm việc theo pháp luật. Đảng ta đã vận dụng sáng tạo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhà nước và cách mạng trong quá trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, trong cách mạng dân tộc dân chủ, giải phóng dân tộc, cũng như trong cách mạng XHCN, đặc biệt trong quá trình đổi mới hiện nay.

Dựa trên tư tưởng của các nhà lý luận trên thế giới về nhà nước pháp quyền nói chung; quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và nhận thức của Đảng Cộng sản Việt Nam nói riêng về nhà nuớc pháp quyền. Đảng ta chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là một trong những điều kiện và môi trường tiên quyết của một quốc gia tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa và một xã hội phát triển tiên tiến. Đảng ta chủ trương xây dựng cơ chế vận hành của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa phải bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền lực Nhà nước đều thuộc về nhân dân; quyền lực Nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng tính cụ thể, khả thi của các quy định trong văn bản pháp luật. Xây dựng, hoàn thiện cơ chế kiểm tra, giám sát tính hợp hiến, hợp pháp trong các hoạt động và quyết định của các cơ quan công quyền.

2. Trong nội dung xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.

Trên cơ sở vận dụng sáng tạo những tư tưởng của chủ nghĩa Mác - Lê-nin về vấn đề nhà nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng, bộ máy nhà nước ta đã có nhiều đổi mới về cấu trúc theo hướng tinh gọn và hoạt động hiệu quả hơn. Bản chất nhân văn, nhân đạo, tinh thần vì nhân dân, phục vụ lợi ích nhân dân của Nhà nước ta đang ngày càng được đề cao. Nhiều nghị quyết, chỉ thị của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước đáp ứng được nhu cầu, lợi ích và nguyện vọng của nhân dân, do vậy đã nhận được sự ủng hộ, tin tưởng và đồng thuận của nhân dân. Có thể khẳng định, chưa có nhiệm kỳ đại hội nào của Đảng mà vấn đề chỉnh đốn, xây dựng Đảng và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta lại được coi trọng và được triển khai thực hiện quyết liệt như nhiệm kỳ Đại hội XIII hiện nay.

Để xây dựng Đảng và Nhà nước trong sạch, vững mạnh, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, những chuyển động mới trong lãnh đạo, quản lý của Bộ Chính trị, Ban Bí thư, của Chính phủ trên mọi lĩnh vực, đặc biệt là trong công tác phòng, chống tham nhũng những năm qua đã chứng tỏ quyết tâm cắt bỏ những “ung nhọt” đang tàn phá bộ máy nhà nước, làm suy giảm uy tín của Đảng và Nhà nước. Quá trình thanh lọc và thi hành kỷ luật những kẻ thoái hóa, biến chất trong các tổ chức đảng và nhà nước được triển khai quyết liệt và đã có tác động lớn đến toàn xã hội, từ đó góp phần quan trọng vào việc khôi phục và củng cố niềm tin của nhân dân đối với sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước. Những chuyển động của bộ máy nhà nước, nhất là những chỉ đạo của Chính phủ trong việc cải cách hành chính, giảm các khâu trung gian, rút ngắn thời gian giải quyết công việc... đã góp phần làm tăng sự hài lòng của người dân, doanh nghiệp đối với cơ quan nhà nước trong giải quyết các thủ tục hành chính, tạo môi trường, điều kiện thuận lợi và động lực dấy lên phong trào đổi mới, sáng tạo trong các thành phần kinh tế, trong mọi tầng lớp nhân dân nhằm phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội.

Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, việc xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta cũng còn nhiều bất cập, hạn chế. Tổ chức bộ máy và cơ chế hoạt động của các thiết chế cơ bản trong bộ máy nhà nước pháp quyền còn những điểm chưa đồng bộ, vẫn còn sự chồng chéo, vướng mắc về chức năng, nhiệm vụ giữa các thiết chế, làm ảnh hưởng đến sự thống nhất quyền lực nhà nước và hiệu quả hoạt động của Nhà nước. Một số tổ chức đảng, nhà nước và một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên thoái hóa, biến chất, phai nhạt niềm tin, lý tưởng. Tình trạng tham nhũng, sách nhiễu trong các cơ quan công quyền vẫn còn khá phổ biến. Tình trạng lợi ích nhóm vẫn chưa bị đẩy lùi. Các nhóm lợi ích tận dụng đến mức tối đa những kẽ hở, những yếu kém trong lãnh đạo, quản lý, những bất cập của hệ thống pháp luật... để vơ vét, làm giàu bất chính, làm cạn kiệt tài nguyên và gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng; hoặc chà đạp lên lợi ích quốc gia và đạo lý dân tộc; vi phạm dân chủ và quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, khiến lòng dân không yên.

Thực tế đó cho thấy, xây dựng và hoàn thiện nhà nước kiểu mới - Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa theo tinh thần của V.I. Lê-nin trở thành một đòi hỏi cấp bách hiện nay. Để hoàn thành nhiệm vụ này, cần coi trọng những giải pháp cơ bản sau đây:

- Đảm bảo mọi lợi ích và quyền hành đều thuộc về nhân dân.

Nội dung quan trọng của Nhà nước pháp quyền là khẳng định cội nguồn quyền lực nhà nước là ở nhân dân. Để bảo đảm quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, trong đó nhà nước là của nhân dân chứ không phải nhân dân là của nhà nước, Nhà nước pháp quyền đề cao tính hợp hiến, hợp pháp trong tổ chức và hoạt động của nhà nước, nhà nước chỉ được làm những điều pháp luật cho phép, còn nhân dân được làm tất cả những điều pháp luật không cấm, pháp luật bảo đảm cho sự phát triển tự do tối đa của nhân dân.

- Tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị.

Quán triệt phương pháp luận và vận dụng sáng tạo tư tưởng của V.I. Lê-nin về xây dựng nhà nước kiểu mới để tiếp tục đẩy mạnh việc hoàn thiện cơ cấu tổ chức của bộ máy nhà nước theo hướng trong sạch, tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, giảm thiểu những bộ phận thừa, trùng chéo nhau, bao gồm cả việc hợp nhất những tổ chức có cùng hoặc gần chức năng, nhiệm vụ; tiếp tục thực hiện giảm biên chế. Đây là một công việc khó vì nó đụng chạm trực tiếp đến vấn đề lợi ích của cá nhân và tổ chức, nhưng khó mấy cũng phải quyết tâm thực hiện. Đồng thời, để xây dựng nền quản trị quốc gia hiện đại, hiệu lực, hiệu quả, cần có nhiều yếu tố, trong đó coi trọng xây dựng nhà nước phục vụ, kiến tạo phát triển, một nhà nước gần dân, trọng dân, hết lòng phục vụ nhân dân; xây dựng chính quyền điện tử ứng dụng các công nghệ hiện đại, tiên tiến, công nghệ cao trong cải cách nền hành chính quốc gia, trong điều hành của Quốc hội, của Chính phủ, của các bộ/ngành/địa phương, các cơ quan công quyền để bảo đảm tính chuyên nghiệp, công khai, minh bạch, đề cao trách nhiệm giải trình, phục vụ nhân dân một cách hiệu quả nhất.

- Hoàn thiện thể chế, chức năng, nhiệm vụ, phương thức và cơ chế vận hành, nâng cao hiệu lực, hiệu quả của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.

Tiếp tục hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức của Nhà nước theo quy định của Hiến pháp năm 2013, đáp ứng các đòi hỏi của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật, thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Phân định rõ hơn vai trò và hoàn thiện cơ chế giải quyết tốt mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường.

 Trong những năm tới, đẩy mạnh việc hoàn thiện pháp luật gắn với tổ chức thi hành pháp luật nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Bảo đảm pháp luật vừa là công cụ để Nhà nước quản lý xã hội, vừa là công cụ để nhân dân làm chủ, kiểm tra, giám sát quyền lực nhà nước. Quản lý đất nước theo pháp luật, đồng thời coi trọng xây dựng nền tảng đạo đức xã hội.

Xác định rõ cơ chế phân công, phối hợp thực thi quyền lực nhà nước, nhất là cơ chế kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp trên cơ sở quyền lực nhà nước là thống nhất; xác định rõ hơn quyền hạn và trách nhiệm của mỗi quyền. Đồng thời, quy định rõ hơn cơ chế phối hợp trong việc thực hiện và kiểm soát các quyền ở các cấp chính quyền. Tiếp tục phân định rõ thẩm quyền và trách nhiệm giữa các cơ quan nhà nước ở Trung ương và địa phương và của mỗi cấp chính quyền địa phương.

- Chú trọng công tác xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức.

Đảng tập trung lãnh đạo về đường lối, chủ trương, xây dựng tiêu chí, tiêu chuẩn, cơ chế, chính sách về cán bộ, công chức. Đẩy mạnh dân chủ hóa công tác cán bộ, quy định rõ trách nhiệm, thẩm quyền của mỗi tổ chức, mỗi cấp trong xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có bản lĩnh chính trị vững vàng, phẩm chất đạo đức trong sáng, có trình độ, năng lực chuyên môn phù hợp, đáp ứng yêu cầu của giai đoạn mới. Thực hiện thí điểm dân trực tiếp bầu một số chức danh ở cơ sở và ở cấp huyện; mở rộng đối tượng thi tuyển chức danh cán bộ quản lý. Hoàn thiện tiêu chí đánh giá và cơ chế kiểm tra, giám sát, kiểm soát việc thực thi công vụ; xác định rõ quyền hạn, trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan hành chính.

Rà soát, sửa đổi, bổ sung chính sách đối với cán bộ, công chức theo hướng khuyến khích cán bộ, công chức nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, đạo đức công vụ, hoàn thành tốt nhiệm vụ; lấy bản lĩnh chính trị, phẩm chất đạo đức, năng lực, hiệu quả thực thi nhiệm vụ để đánh giá, đề bạt, bổ nhiệm cán bộ. Xây dựng cơ chế, chính sách đãi ngộ, thu hút, trọng dụng nhân tài.

Đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu, hách dịch, cửa quyền; thực hành tiết kiệm trong các cơ quan nhà nước và trong đội ngũ cán bộ, công chức.          

Trải qua thử thách của lịch sử, song cho đến nay tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” của V.I.Lênin các vẫn còn nguyên giá trị đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Việc nghiên cứu tìm hiểu tác phẩm là cần thiết để nâng cao thêm kiến thức nhằm vận dụng những quan điểm về xây dựng và hoàn thiện nhà nước của Lênin vào chuyên đề Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam ở Trường Chính trị tỉnh Yên Bái để từ đó truyền cảm hứng vào bài giảng và lan tỏa những nội dung đó rộng rãi đến đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức – những người trực tiếp thực hiện nhiệm vụ xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045./.

Tài liệu tham khảo

1. Văn kiện Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khoá VII năm 1994.

2. V.I.Lênin: Toàn tập, tập 45, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, 1977, tr.488

Nguyễn Thị Ngọc

Khoa Nhà nước và pháp luật